Typowe awarie ręcznej skrzyni biegów

Zadaniem skrzyni biegów jest jak najlepsze wykorzystanie mocy generowanej przez silnik. Dzięki skrzyni biegów samochód może ruszać z miejsca i jechać do tyłu bez odwracania kierunku pracy wału korbowego, a moc z silnika jest wykorzystywana optymalnie i dostosowywana do określonej sytuacji: obciążenia silnika, nachylenia drogi, siły nacisku na pedał gazu, obciążenia auta i wielu innych. Wybór odpowiedniego biegu ma wpływ również na spalanie (zużycie paliwa).

Plusy i minusy ręcznej skrzyni biegów

Jakie są plusy ręcznej skrzyni biegów? Jej serwisowanie jest znacznie tańsze, niż serwisowanie skrzyni automatycznej. W zasadzie ogranicza się jedynie do wymiany oleju przekładniowego raz na 90 – 100 tys. km (albo przy wymianie sprzęgła). Naprawy ręcznej skrzyni biegów są o wiele tańsze, od napraw automatu. Co najważniejsze, ręczna skrzyni biegów jest znacząco mniej awaryjna i wybacza kierowcy o wiele więcej, niż automat. W przypadku popełnienia jednego błędu ze złym wrzuceniem biegu w automacie podczas jazdy (np. wstecznego), trzeba się szykować na drogą naprawę. Tymczasem ręczna skrzynia biegów w przypadku złej zmiany biegu zazgrzyta i wybaczy kilka tego typu błędów młodemu kierowcy (oczywiście, do pewnego momentu, wszystko ma swoje granice).

Wielbiciele sportowych aut w większości przypadków nie wyobrażają sobie jazdy autem bez ręcznej skrzyni biegów. Auto z ręczną skrzynią biegów jest cenione przez kierowców za to, że kierowca nadal ma kontrolę nad samochodem.

A jakie są minusy? Trzeba się nauczyć stosowania odpowiednich przełożeń przy różnych prędkościach jazdy. Wprawiony kierowca nie musi spoglądać na obrotomierz, a jedynie wsłuchuje się w barwę głosu silnika.

Dla niektórych kierowców jazda miejska autem z manualną skrzynią biegów jest męcząca. Bo stale trzeba zmieniać biegi i operować sprzęgłem. Ale przecież przyjemność jazdy samochodem częściowo polega na tym, że co chwilę trzeba coś włączać i przełączać.

Skrzynia zautomatyzowana – zaawansowana i kłopotliwa wersja manualnej skrzyni biegów

Dla tych kierowców, którzy nie lubią przełączać biegów za sprawą drążka zmiany biegów, inżynierowie stworzyli bardziej zaawansowane rozwiązanie. To zautomatyzowana skrzynia biegów. To dalej ręczna skrzynia, jednak wyposażona w mechatroniczny albo elektrohydrauliczny układ zmiany biegów. Nie ma też sprzęgła.

Kierowca najczęściej zmienia biegi poprzez poruszanie gałkami przy dźwigni zmiany biegów. Dzięki dźwigniom może wybierać bieg niższy lub wyższy od aktualnie załączonego.

To rozwiązanie komfortowe i dające kierowcy poczucie, jakby jeździł autem z automatem. Niestety, układ ten w praktyce okazał się bardzo awaryjny. Nie sama skrzynia, ale właśnie układ zmiany biegu, działający bez pomocy dźwigni i wybieraka.

Budowa manualnej skrzyni biegów

Skrzynia biegów jest przykręcona do silnika. W zdecydowanej większości współczesnych samochodów, silnik jest zamontowany poprzecznie do kierunku jazdy. Zatem skrzynia też jest zamontowana poprzecznie. Na skutek tego półosie napędowe (przekazujące napęd ze skrzyni biegów na koła) nie są tej samej długości. Jedna jest dłuższa, druga krótsza.

W przypadku niektórych aut z napędem na tylną oś, pojazdów z klasycznym układem napędowym, a także pickupów i terenówek zbudowanych na ramie, stosuje się silnik wraz ze skrzynią biegów umieszczony wzdłużnie.

Zanim omówimy ogólnie budowę manualnej skrzyni biegów, musimy wspomnieć o podzespołach układu przeniesienia napędu z silnika do skrzyni biegów. Pozwalają także na rozłączanie tego napędu (po naciśnięciu pedału sprzęgła), aby kierowca mógł przełączyć bieg, albo zatrzymać pojazd. Podstawowy element to sprzęgło. Jego ruchoma tarcza łączy się lub rozłącza z kołem zamachowym silnika. We współczesnych autach często można spotkać bardziej zaawansowany układ. W tym układzie rolę koła zamachowego przejmuje dwumasowe koło zamachowe.

Manualna skrzynia biegów to podzespół znajdujący się w szczelnej obudowie z mocnego stopu stali. We wnętrzu obudowy, poza pracującymi częściami, znajduje się olej przekładniowy o odpowiednio ustalonej specyfikacji. Pełni on bardzo ważną rolę dla wszystkich podzespołów skrzyni biegów. Smaruje je, wycisza, chłodzi i chroni przed korozją. Zaczęliśmy od oleju przekładniowego, bo bardzo często jest on pomijany i bagatelizowany. Tymczasem wiele awarii i problemów z ręczną skrzynią biegów ma źródło w stosowaniu starego oleju przekładniowego.

Z jakich elementów składa się manualna skrzynia biegów?

• Z wałka sprzęgłowego, na którym zamontowane są koła zębate. Koła zębate mają różną średnicę. Najmniejszą ma koło odpowiedzialne za pierwszy bieg, służący do ruszania z miejsca. Każde kolejne koło, odpowiadające za kolejny bieg, ma większą średnicę. Czyli koło piąte (odpowiadające za bieg piąty) albo szóste (odpowiadające za bieg szósty) mają największą średnicę.

• Do uruchamiania biegu wstecznego służy pośrednie koło zębate.

• Koła zębate wyposażone są w synchronizatory, których zadaniem jest upłynnienie zmiany biegów, aby te następowały bez szarpnięć i zgrzytania, w sposób łagodny. Synchronizatory to swego rodzaju sprzęgła.

• W skrzyni biegów znajduje się też drugi wałek, tzw. główny. Na nim również są zamontowane koła zębate. Wałek ten przekazuje napęd na półosie napędowe i dalej na koła. Najpierw jednak odpowiednie koło zębate z wałka sprzęgłowego musi się zazębić z odpowiednim kołem z wałka głównego. I oczywiście, tarcza sprzęgła musi zazębić się z kołem zamachowym silnika.

• Bardzo ważnym elementem skrzyni biegów manualnej jest wybierak. Przenosi on ruch drążka zmiany biegów na mechanizm, który przesuwa koła zębate i pozwala zazębić ze sobą odpowiednie koła.

To ogólna budowa skrzyni biegów, która może być nieco zmodyfikowana w zależności od producenta skrzyni albo auta. Skrzynia biegów może zawierać np. dodatkowe wałki pośrednie, aby ułatwić zmianę biegów.

Jak skrzynia działa w praktyce? Kierowca wciska sprzęgło, aby rozłączyć silnik ze skrzynią biegów. Następnie chwyta drążek zmiany biegów i ustawia go w pozycji neutralnej. Mechanizm wybieraka przesuwa koła zębate i rozłącza je. Kolejny krok to wybór odpowiedniego biegu i zazębienie drążka zmiany biegów w odpowiedniej zapadce. Mechanizm wybieraka przesuwa koła zębate i zazębia koło na wałku sprzęgłowym, odpowiedzialne za działanie wybranego biegu, z kołem na wałku głównym. Kierowca puszcza sprzęgło. Silnik przekazuje napęd poprzez tarczę sprzęgła na wałek sprzęgłowy. Koło zębate na wałku sprzęgłowym jest zazębione. Dzięki temu napęd z silnika, za pośrednictwem odpowiedniego koła zębatego, przekazywany jest poprzez półosie napędowe na koła auta.

Co niszczy ręczną skrzynię biegów?

Przy odpowiedniej eksploatacji i serwisowaniu (czyli w praktyce tylko wymianie oleju przekładniowego), manualna skrzynia biegów rzadko się psuje. Oczywiście, nie ma mechanizmu, który się nie zużywa. Wiele zależy też od jakości wykonania skrzyni biegów.

Niektórzy producenci aut produkują skrzynie samodzielnie. Inni z kolei kupują skrzynie od dostawców zewnętrznych, czyli wielkich firm, specjalizujących się w produkcji części dla branży automotive. Nikt nie jest idealny. Czasami nawet najlepszym producentom skrzyń zdarzały się wpadki związane ze złym zaprojektowaniem podzespołu, albo zastosowaniem materiałów niskiej jakości (które na przykład powodowały potem nieszczelność skrzyni i wycieki oleju przekładniowego).

Co niszczy ręczną skrzynię biegów? Jazda ze starym olejem przekładniowym, zastosowanie oleju o innej specyfikacji, niż ta zalecana przez producenta pojazdu; agresywna jazda samochodem; zmiana biegów bez dbałości o dociskanie sprzęgła do podłogi; zmiany biegów bez wciskania sprzęgła; nieodpowiednie manewrowanie drążkiem i trzymanie przez cały czas dłoni na drążku zmiany biegów. To przykładowe zachowania kierowcy, które mocno niszczą skrzynię biegów.

Nie jest tajemnicą, że skrzynia biegów zużywa się najszybciej w tych autach, które są eksploatowane w mieście. Dlaczego? Bo w czasie krótkiej trasy kierowca musi wielokrotnie dokonywać zmiany biegów. Tymczasem olej przekładniowy jest jeszcze nierozgrzany.

Skrzynie biegów niszczą się także od jazdy na niskich obrotach silnika przy wysokich biegach, czyli „nie lubią” tzw. ekojazdy promowanej nawet przez elektronikę samochodową (nagradzanie kierowcy zielonymi listkami i innymi kontrolkami na desce rozdzielczej).

Jak wspomnieliśmy wcześniej, sprzęgło (albo sprzęgło i dwumasowe koło zamachowe) to mechanizmy pośredniczące pomiędzy silnikiem a ręczną skrzynią biegów. Czasami źródłem problemów, o które oskarża się skrzynię biegów, jest sprzęgło. Uszkodzone sprzęgło (albo przegrzana tarcza sprzęgła) uniemożliwia na przykład zmianę biegów. Dlatego ważna jest diagnostyka.

Typowe objawy awarii manualnej skrzyni biegów

W przypadku awarii manualnej skrzyni biegów nie pozostaje nic innego, jak wizyta u mechanika. Nie ma możliwości samodzielnej naprawy tego podzespołu. Nie działają cudowne środki dolewane do oleju przekładniowego, które mają rzekomo odmłodzić skrzynię. Co ważne – w przypadku zauważenia awarii ręcznej skrzyni biegów, warto odtransportować auto do warsztatu, korzystając z lawety. Jazda z uszkodzoną skrzynią biegów może doprowadzić do większych uszkodzeń, a nawet do jej zablokowania.

Kiedy należy jak najszybciej wezwać lawetę i odwiedzić warsztat?

• Kiedy skrzynia biegów podczas jazdy zaczyna głośno szumieć, co często oznacza zbyt niski poziom oleju przekładniowego albo uszkodzenia łożysk wałków skrzyni biegów.

• Kiedy skrzynia biegów po zmianie biegu zaczyna pukać.

• Kiedy skrzynia biegów podczas zmiany biegu zaczyna zgrzytać, co najczęściej oznacza problemy z synchronizatorami. Sprawna skrzynia biegów zawsze pracuje cicho! Wszystkie dodatkowe odgłosy świadczą o awarii.

• Kiedy biegi załączają się z trudem, albo w ogóle nie można załączyć biegu.

• Kiedy jeden z biegów nie działa.

• Kiedy pod skrzynią biegów i w dolnej części jej obudowy widoczne są tłuste plamy oleju przekładniowego.

• Kiedy skrzynia biegów działa z oporem. Często jest to widoczne w trakcie zimy, gdy biegi zmieniają się z trudem, do chwili rozgrzania skrzyni biegów. Źródłem problemów

może być stary olej przekładniowy, który gęstnieje mocno w niskiej temperaturze albo niski poziom oleju przekładniowego.

• Kiedy podczas jazdy dochodzi do wypadania biegów. Powodem może być uszkodzenie poszczególnych kół zębatych, odpowiedzialnych za działanie konkretnego biegu.

• Problemy może też sprawiać sam drążek połączony z wybierakiem. Czasami przyczyna problemu jest prosta – źródłem mogą być uszkodzone cięgna.

Michał Lisiak